Cuma günü Lars von Trier'in
Melancholia'sını izlediğimden beri, teyzeler ve yeğenleri arasındaki o eşsiz ilişkiyi düşünüyorum. Düşünce seyrim boyunca
Teyzem filmini de andım, oturup YouTube'dan bir kere daha izledim. Tam hatırladığım gibi, iki filmin teyze-yeğen ilişkisi bakımından çağrıştırdıklarının hayli paralel olduğunu farkettim. Belki Hollywood'a bile girmiş, klişeleşmiş bir durumdur yeğenin teyzeye vurgun ve teyzenin hayal dünyasına hayran olması. Fakat tüm bencilliğimle umuyorum ki öyle değildir, şu iki filmde sıkışıp kalmış bir benzerliktir bu.
Teyzem filmi, teyzemin en sevdiği filmlerden biriydi. Kimi zaman kimi duruşlarını Müjde Ar'a benzettiğim için, çocukken bu durumu basit bir rastlantının ötesinde, hayli "uygun" bulurdum. Sonra, yaşım ilerledikçe ve filmi tekrar tekrar seyrettikçe, film gözümde sadece teyzem sevdiği için sevdiğim bir film olmaktan çıktı. Özellikle beğendiğim, hüzünlendiğim, tüylerimi ürperten sahneleriyle farklı bir anlam kazandı benim için. Benzer bir durumu, en yakın arkadaşımla aynı müzik grubuna karşı neredeyse tamamen farklı sevgiler beslediğimizi fark ettiğimde de hissetmiştim. İkimiz de aynı şarkıyı, aynı anda, birbirimize birkaç adım mesafeyle dinlediğimiz halde, bariz şekilde bambaşka şeyler duyuyorduk. İşte,
Teyzem filmi de teyzem ve benim için bambaşka duyguları tetikleyen, ama aynı finale bağlanan sahnelerin toplamıdır.
Teyzem'de Müjde Ar'ın oynadığı delibozuk Üftade karakteri sadece iki erkeğe büyük aşk duyar; biri abisinin mahalleden arkadaşı gitarist Erhan, diğeri yeğeni Umur. Umur yıllar sonra bir gece ansızın toparlanıp evlerini terkeden anne babasıyla berabere dede evine gelişiyle sosyal hayatın kapılarını açar Üftade'ye, onun hayatla bağı olur. Böylece ikisi vapurla karşı yakaya geçerek kimi zaman Kapalıçarşı, kimi zaman bir çay bahçesi veya müzede vakit geçirirler. Umur bu gezintiler esnasında ne zaman çevresini seyre dalsa, teyzesinin yanında olmadığını fark eder. Panikle etrafa bakındığında teyzesinin Erhan'la gizli gizli konuşup bakıştığını, aşkının peşinden koşarken onunla adeta köşe kapmaca oynadığını görür. Gerçi film boyunca Erhan'la Üftade'nin yaşadıkları aşkın hayal ürünü olduğuna dair farklı farklı belirtiler yakalarız (Erhan buluşmalarda hep aynı kıyafeti giymektedir, Umur "Teyzemle [köşe kapmaca] oyunumuzı her yerde sürdürüyorduk. Bugün anlıyorum ki bizden başka kimse oyun oynamıyordu" diyerek, peşlerinde Erhan'ın olmadığını dolaylı olarak ima eder, Üftade'nin abisi Topkapı Sarayı'na bekçi olduktan sonra Erhan Üftade'nin çarpık hayal dünyasında temaya uygun şekilde kaftan ve kavukla belirmeye başlar, vs.), fakat bu durum Umur'un teyzesine olan inancını hiç sarsmaz. İlk seferden sonra kayboluşlarında yanına koşup teyzesinin elini tutmaz, durumu
kabullenir. Teyzesinin yaptıklarını mantık çerçevesinde değil, teyzesini çok sevdiği için sadece onun gördüğü perspektifte yorumlamayı tercih eder. Bu ilişkinin belki de en büyülü yönüdür bu: Teyzesini olduğu gibi, yüzdeyüz haklıymışcasına kabullenmesi ve mantıklı veya olmasını beklemeksizin sevmesi. Umur, teyzesi gerçek olmayan bir aşk yaşıyorsa bile ona ayak bağı olmayı istemez. Teyzesi de Erhan'ın başrolü oynadığı gündüz düşlerinden fırsat buldukça Umur'a ilgi gösterir, onu şımartır. Üftade'nin anlaşılmak adına tek umududur Umur, büyüdüğü zaman teyzesinin yaşadıklarını insafla ve şefkatle yorumlayacağını bilir.
Melancholia'da da benzer şekilde yeğen Leo, teyzesi Justine'e büyük sevgi duyar. Teyze Justine de Leo'yu kendi düğün gecesinde götürüp yatağına yatıracak ve ısrarlarına dayanamayıp onun yanında sızacak kadar yeğenine bağlıdır. Hatta yeni evli çiftin düğünün hemen ardından ayrıldığını düşünürsek, düğün gecesi taze gelin Justine'in aynı yatağı paylaştığı tek erkek küçük yiğenidir. Leo, Justine'in olur olmaz hallerine, film boyu nedeni belirtilmeden gelip giden aklına en ufak bir tepki göstermez. Onun için, teyzesinin akıl sağlığı sorgulanabilir bir şey değildir, yetişkin ve teyze olmanın parantezinde tartışılmaz vaziyettedir. İnsanların kimisi annesi gibi düzenli ve çalışkan, kimisi de bazen günlerce yataktan çıkmadan uyuyan ve reçeli parmaklarıyla yiyen türdendir. Dolayısıyla normal-anormal ayrımı yaparak, anormal deneni kenara itmenin Leo'nun gözünde lüzumu yoktur. Normal nedir ki anormal ne olacaktır? Normal davranışlar sergileyen mantıklı-makûl annesi, dünyaya çarpıp üstündeki yaşamı hepten yok edecek bir gezegenden kaçmak için minik golf arabasıyla şehir merkezine gitmeye çabalamaktadır, bu durum normal midir? Yaz günü gökten dolu yağmaya başladığına göre, normal kıstasları tersine dönmeyecek midir? Halbuki tüm bunlar olurken anormal diye kategorize edilen teyze Justine, tüm sakinliği ve depresifliğiyle oturmuş, dünyanın sonunun gelişini izlemektedir. Dışarıdan bakılınca, bu anormal koşullarda en normal o görünmektedir. Haliyle Leo, annesiyle oradan oraya sürüklenmediği anlarda teyzesine sarılıp, henüz yabancısı olduğu bir hüzün halini yaşar; öleceğini bilmenin hüznüdür bu. Teyze Justine'in nafile tesellisine inanmayı tercih eder ve filmin sonunda Melancholia gezegeni gelip dünyaya tam evlerinin karşısından çarpacakken ağaç dallarından sihirli bir çadır yapacağını ve onları kurtaracağını iddia eden teyzesine inanmakla ve dalların altında bağdaş kurup gözlerini kapamakla yetinir.
Teyzem'de Umur da benzer bir normal-anormal çatışmasını gözlemler ve teyzenin hayal alemine adım atar; Üftade ablasının dayanamayıp terk ettiği, duvarda asılı olan üvey babasının askerî üniforma içerisindeki fotoğrafının evi adeta askerî bir baskı ve kontrol altında tuttuğu bir evde, üvey babası dahil eve girip çıkan erkeklerin cinsel tacizi altında, fevkalade anormal koşullarda yaşamaktadır. Üstelik bunlar yetmiyormuş gibi, bir de normalleştirme operasyonuna kurban gider; en yakın arkadaşının eşcinsel olduğu hissettirilen ağabeyi ile alelacele evlendirilir (Gerçi bu evlilik, biraz da onunla evlenmeyen Erhan'a rest için kalkıştığı, rıza gösterdiği bir durumdur). Hamile vaziyette eşini terkedip baba evine dönmek istediğinde, gündüz düşlerini günlüklere yazıp sakladığı merdiven altındaki küçük odasının erzak ambarına dönüştürüldüğünü görür. Birkaç hafta içerisinde anne olduğunda, kendi kızından yiğenine gösterdiği kadar bile şefkati esirger. Üftade, dışarıdan hayatî fonksiyonları sürdürür göründüğü halde, içten içe dul anne ve ev kızı kimliğinin hemen altında yeni bir oda açmıştır kendine, gündüz düşleri burada devam etmektedir. Umur, altı yaşının yazı boyunca bu gündüz düşlerine, Erhan'la Üftade'nin aşkına şahit olan tek insandır ve Üftade'nin ölümünün üstünden yıllar geçtikten sonra bu aşk öyküsünü o bize anlatacaktır. Bu yüzden filmin başında yetişkin Umur "Şimdi size bir öykü anlatmak istiyorum. Artık zamanı. Her şeyi anlatmalıyım. Çünkü bunları benden başka hatırlayan kalmadı. Teyzem. Onun
tek başına yaşadığı hayatı, kafamı kurcalayan bin türlü soruyla dolu. Onun öyküsü bu.
Benim de öyküm." diye söze başlıyor. Teyzesinin
tek başına kurduğu hayaller aleminde yaşadığını, yetişkin Umur artık kavramışsa da, küflenmiş umutlarla dolu, yaşanmamış bir ömrü simgeleyen teyzesini son sahneye dek yüz üstü bırakmıyor. Onun hikayesini, kendi hikayesi gibi benimsiyor. Teyzesinin gördüğü hayalleri ve sanrıları o da görebiliyor. Çünkü teyzesi, Umur'un ilk aşkı. Büyük ihtimalle Leo'nun da ilk aşkı, teyzesi.
Sayın von Trier ve Refiğ'in ellerini sıkar, başımı katman katman ve dolambaçlı bin türlü düşünceyle ağırlaştırdıkları için onları tebrik ederim.
Üftade ve Umur
Justine ve Leo
